Πως το περιβάλλον που ζούμε επιδρά στην αύξηση του σωματικού βάρους

Η παχυσαρκία είναι μια σύνθετη, πολυπαραγοντική νόσος που οφείλεται σε γενετικούς, βιολογικούς, κοινωνικούς, περιβαλλοντικούς και συμπεριφορικούς λόγους. Παρόλες τις θεραπευτικές προσεγγίσεις και τις προσπάθειες πρόληψης, η παχυσαρκία συνεχίζει να αυξάνεται ραγδαία: από τα μέσα της δεκαετίας του 70, ο επιπολασμός της παχυσαρκίας, σε παγκόσμιο επίπεδο, έχει τριπλασιαστεί. Ποικίλα μοντέλα συζητιούνται για τον μηχανισμό ανάπτυξής της που περιλαμβάνουν το μοντέλο ισορροπίας της ενεργειας [(EBM), που βασίζεται στην αύξηση των θερμιδών ως τον κύριο παράγοντα πρόσληψης βάρους, το μοντέλο υδατανθράκων-ινσουλίνης, που βασίζεται στην ινσουλίνη ως “οδηγό” για την αποθήκευση ενέργειας, το μοντέλο μείωσης της οξείδωξης (REDOX), που βασίζεται στις ελεύθερες ρίζες οξυγόνου ως τροποποιητές στο μεταβολισμό και το μοντέλο των παχυσαρκιογόνων (obesogens ) (OBS), που προκρίνει το ρόλο των περιβαλλοντικών χημικών ως διαταράκτες στα ορμονολογικά μονοπάτια του οργανισμού, που οδηγούν τελικά σε αποθήκευση λίπους.

Παράλληλα, οι επιστημονικές ενδείξεις ότι υπάρχει επίδραση από το αστικό, φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον στην βιολογία της παχυσαρκίας πληθαίνουν συνεχώς, παρόλο που γενικά οι μελέτες είναι περιορισμένες. Αναδυόμενοι κίνδυνοι όπως η αστικοποίηση, η ρύπανση (αέρα και φωτορύπανση) και η απώλεια πράσινου χώρου εχουν μελετηθεί σε σχέση με την παχυσαρκία και συναφείς κινδύνους υγείας.

Αναμφίβολα, η αστικοποίηση δημιουργεί περιβάλλοντα και συνθήκες να συνεισφέρουν στη γέννεση της παχυσαρκίας (‘obesogenic environments’). Η ύπαρξη γειτονιών στις οποίες μπορείς να περπατήσεις (walkable neighborhoods) και γενικότερα ένα περιβάλλον που επιτρέπει στους ανθρώπους να πάνε με τα πόδια ή να χρησιμοποιήσουν το ποδήλατό τους έως την εργασία, το σχολείο ή την αγορά είναι βοηθητικό στη διατήρηση του σωματικού βάρους. Σε μια ενδιαφέρουσα μελέτη στην Κίνα -όπου το ποδήλατο είναι ακόμη το πιο συχνό μέσο μετακίνησης-, η αγορά ενός αυτοκινήτου διπλασσιάζει την πιθανότητα ανάπτυξης παχυσαρκίας. Σε πρόσφατη μελέτη, έχει βρεθεί ότι η ετήσια συχνότητα νόσων που περιλαμβάνουν τη στεφανιαία νόσο, μυοσκελετικές διαταραχές, κατάθλιψη και άγχος είναι χαμηλότερη σε περιβάλλοντα με πράσινο σε ακτίνα 1 km και άλλες συσχετίζουν την μη ύπαρξη ορατού πράσινου με τη παχυσαρκία.

Παρόλο που το τι τρώμε θεωρείται μια προσωπική επιλογή, έρευνες δείχνουν ότι ο τύπος και η ποσότητα του φαγητού και των ποτών που λαμβάνουμε επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από το περιβάλλον στο οποίο διαβιώνουμε. Η διατροφική μετάβαση (nutritional transition) η στροφή δηλαδή στις πιο επεξεργασμένες τροφές, με υψηλή περιεκτικότητα σε ζάχαρη και λίπος, είναι ένα διεθνές φαινόμενο που παρατηρείται ιδιαίτερα στις αναπτυγμένες χώρες. Γενικά, καθώς οι περιοχές με αυξημένη πρόσβαση σε ταχυφαγεία ή καταστήματα με επεξεργασμένα φαγητά εμφανίζουν υψηλότερα ποσοστά παχυσαρκίας, έχουν μελετηθεί και προταθεί διάφορες σχετικές παρεμβάσεις. Για παράδειγμα, η τοποθέτηση στα menu πληροφοριών για τις θερμίδες και τα θρεπτικά συστατικά θα μπορούσε να προάγει μια πιο υγειινή επιλογή όπως και γενικότερη η εκπαίδευση των chefs σε θέματα σωστής διατροφής. Ωστόσο, οι έρευνες δεν έχουν ακόμη ξεκάθαρα αποτελέσματατα για την αποτελεσματικότητα τέτοιων παρεμβάσεων. Η επιστημονική κοινότητα που μελετά τον τρόπο ζωής (life style medicine) τονίζει την αναγκαιότητα της εκπαίδευσης ασθενών με ιδιαίτερες διατροφικές ανάγκες ώστε να μαγειρεύουν στο σπίτι και να μάθουν τον τρόπο επιλογής των τροφίμων στην αγορά.

Εκτός όμως από τους εδραιωμένους παράγοντες κινδύνου για την παχυσαρκία όπως η μη υγειινή διατροφή και η καθιστική ζωή, καινούριες έρευνες υποδηλώνουν ότι ρόλο διαδραματίζουν και άλλοι περιβαλλοντικοί παράγοντες. Η έκθεση σε ατμοσφαιρική ρύπανση έχει φανει να σχετίζεται με την αύξηση του σωματικού βάρους, όχι μόνο επειδή οι άνθρωποι βγαίνουν λιγότερο έξω αλλά επειδή οι ρύποι φαίνεται να επιδρούν στις βιοχημικές-μεταβολικές αντιδράσεις του οργανισμού.

Επίσης, ως παχυσαρκιογόνα δρουν χημικές ουσίες στις οποίες παιδιά και ενήλικες εκτίθονται καθημερινά καθώς βρίσκονται σε φαγητά, καλλυντικά, εντομοκτόνα/φυτοφάρμακα, βιομηχανικά και προιόντα νοικοκυριού, πλαστικά, απορρυπαντικά, συστατικά σε είδη προσωπικής χρήσης και καθαριότητας. Οι ουσίες αυτές μπορεί να διαταράσουν το ενδοκρινικό σύστημα ή το μεταβολισμό [metabolism-disrupting chemicals (MDCs)]. Επιδημιολογικές μελέτες έχουν ανακοινώσει συσχετίσεις της παχυσαρκίας με έκθεση σε φθαλικά, πολυχλωριωμένα διφενίλια (polychlorinated biphenyls (PCBs) και δισφενόλη Α (bisphenol A (BPA). Είναι πιθανό ότι η έκθεση σε αυτούς τους παράγοντες αυξάνει την πιθανότητα για παχυσαρκία και μια δίαιτα υψηλή σε σάκχαρη και λίπος οδηγεί στην φαινοτυπική έκφραση της νόσου.

Tέλος, ένας αριθμός μελετών έχει ασχοληθεί με την επίδραση της φωτορύπανσης (τεχνητά φώτα τη νύχτα, LAN light at night) και από τις οποίες προκύπτει συσχέτιση με την παχυσαρκία και στα δύο φύλα αλλά περισσότερο στους άνδρες και τους πιο ηλικιωμένους. Πιθανοί μηχανισμοί αφορούν την διακοπή του κιρκαδικού ρυθμού (“chronodisruption“), επίδραση στην έκκριση μελατονίνης, έλλειψη ύπνου ή λήψη περισσότερης τροφής τη νύχτα.